الهام بهروزی
عروسک ها دنیای شگفت انگیز و سرگرم کننده و در عین حال جالبی دارند مخصوصا عروسک های سنتی! این عروسک‌ها که اغلب با مواد بازیافتی و ضایعات دوخت مادران یا اقوام ساخته می‌شدند، بخشی از زندگی دختران در دهه اول زندگی و مانند همدام و مونسی شنوا رویای دختران بود. این عروسک ها در دنیای خیالی این دختران، گاهی به عنوان مادر، گاهی به عنوان دختر، گاهی به عنوان دوست و گاهی در نقش های دیگر ظاهر می شوند و به تخیل خود در بازی جان می گیرند.
تا دهه 1960 عروسک های سنتی یا محلی در زندگی دختران ایرانی ظاهر شد و حضور بسیار پررنگی داشت، زیرا در این دهه در حالی که کشور در جنگ ناخواسته و اقتصاد آشفته فرو رفته بود، سنت ها همچنان بیشتر مورد احترام و نزدیک بود. مردم و زندگی هنوز با دنیای مدرن مرتبط نبود. اتفاقا عروسک های موجود در بازار تنها بخشی از دنیای کودکانه دختر دهه شصت را به خود اختصاص دادند و این عروسک های دست ساز و سنتی سهم بسزایی در دنیای این دختران داشتند.
عروسک ها در دهه های بعد به تدریج از زندگی دختران ناپدید شدند و جای خود را به عروسک های رسا، تخیلی و رنگارنگ دادند که بسیاری از آنها تزئینات زیبا و صورتی داشتند. این عروسک ها کم کم تبدیل به شاهزاده خانم های دوران کودکی این دختران شدند. اما هرگز نمی توانند نقشی را که عروسک های سنتی در غنای فرهنگی و هویت این سرزمین داشته اند، بر عهده بگیرند.
در حالی که عروسک های سنتی ساده و ساده هستند، اما نمایه هایی از فرهنگ و هویت منطقه ای دارند که در آن ایجاد شده اند. لباس های این عروسک ها بر اساس الگوی لباس های زنانه و کمتر مردانه آن منطقه ساخته شده است. در وسعت ایران به عروسک های متنوع و متعددی برمی خوریم که بر اساس تفکر، سبک زندگی و خلاقیت و هنر نیاکان مردم ایران ساخته شده اند. جالب است بدانید که این عروسک ها همیشه برای بازی و سرگرمی نبودند و برخی از آنها برای شرکت در مراسم ملی-مذهبی ساخته می شدند و به همین دلیل در نمایش اعتقادات و اعتقادات مردم یک منطقه نقش داشتند.
این عروسک ها نقش بی بدیلی در انعکاس هویت و بیان فرهنگ عامیانه مردم ایران دارند. امروزه از اسباب‌بازی‌های مدرن و رسا و اسباب‌بازی‌های دیجیتال به‌ویژه عروسک‌های رنگارنگ مانند عروسک‌های باربی که فرهنگ ناشناخته و زیبایی‌شناختی را برای کشور به ارمغان آورده اند، در امان نمانده و برخی از آنها به کلی فراموش شده و برخی دیگر به کلی فراموش شده‌اند. به همت دوستداران فرهنگ ایران مرمت شد و در فهرست ملی به ثبت رسید.
از عروسک های ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران می توان دوتوک را نام برد: عروسک اسباب بازی خراسان جنوبی، روستای سربیشه; دهتلوک: عروسک های منطقه هرمزگان، جزیره قشم; لیلیا یا لیلی بازبازک: عروسکی از سه منطقه خوزستان، چهارمحال، بختیار و فارس. بی بی کوگ: عروسک های آیینی – اسباب بازی زرتشتیان یزد; کورچوک: عروسک اسباب بازی قوم ترکمن; لعل ابهیگ یا لال عروس، عروسک لال، لال آریس: بازفت چهارمحال و بختیوری; بوکه باران: عروسک آیینی مرتبط با آیین درخواست باران در منطقه کردستان. مینبوزی: عروسک پرفورمنس مربوط به استان فارس; قطعه: عروسک در منطقه اردبیل; Aarosu: عروسک اسباب بازی، منطقه کرمان، شهرستان بابک; لوپک چمکی یا ماهی ملک: عروسک تشریفاتی منطقه کرمان، عباس آباد گالگانج، روستای تم گران; تدون: عروسک تشریفاتی مردم گالش (زمی چشم) منطقه موزندر; عروسک شادی: عروسک اسباب بازی منطقه یزد شهرستان ابرکوه و عروسک چشم ایرانی.
عروسک‌ها از دیدگاه متخصصان هنر شامل عروسک‌های کاردستی، عروسک‌های اسباب‌بازی، عروسک‌های مجسمه‌سازی، عروسک‌های بومی سنتی و عروسک‌های آیینی هستند که توسط کودکان ساخته می‌شوند و برای بازی استفاده می‌شوند که بخشی از عروسک‌های بومی سنتی و آن فرهنگ هستند. منطقه را به نسل های آینده منتقل خواهد کرد. عروسک های تشریفاتی نیز عروسک هایی هستند که از گذشته های دور همراه مردم بوده و برای شفای بیماران مورد استفاده قرار می گرفتند.
این عروسک ها از نظر آنها رسانه ای هستند و بدون صحبت می توانند لباس، چهره، فرهنگ یک منطقه و آب و هوای آن را به مخاطبان خود منتقل کنند. بنابراین هویت ما به این عروسک ها بستگی دارد. بی شک احیاء و احیای این میراث فرهنگی ناملموس تأثیر بسزایی در ارائه تمدن کهن ایران دارد. چرا که در این عروسک ها نیمرخ های درخشانی از هویت ملی و فرهنگی این سرزمین به چشم می خورد.
در اینجا این پرسش ها مطرح می شود که چگونه عروسک های سنتی در زندگی مردم به ویژه کودکان امروزی ایران کمتر و کمتر شده است؟! چرا متولیان میراث فرهنگی ناملموس در هنگام فراموشی این عروسک ها تا این حد منفعل به نظر می رسیدند و برای مستندسازی و ثبت این میراث در سطح ملی دیر اقدام کردند؟ عواقب حذف این عروسک های سنتی از زندگی کودکان امروزی چه بود؟ اگر این عروسک ها در دنیای روزمره این کودکان جای کوچکی داشتند، آیا در عصر امروز چنین پارادوکس هویتی داشتند؟!
این پرسش‌ها روشن می‌کند که عروسک‌های سنتی فقط عروسک نیستند و نیستند، بلکه بخش مهمی از فرهنگ عامه یک منطقه یا ملتی هستند که خروج ظاهری آن از دنیای بازی کودکان امروز باعث ایجاد خلأ فرهنگی شده است.
یک استاد دانشگاه و کارشناس فرهنگی که متولد دهه 60 است و اکنون استاد دانشگاه در حوزه هنری است در این باره به بامدی زبان گفت: عروسک های دستی در ارتباط و صلح با زندگی و طبیعت به اشکال مختلف ظاهر شده اند. این صنایع دستی از دل فرهنگ و محیط زیست یک منطقه است و با مواد بازیافتی و با دست و با احترام به محیط زیست ساخته می شود. این ویژگی ها نشان می دهد که محیط زیست و فرهنگ در گذشته برای نیاکان این سرزمین از اهمیت بالایی برخوردار بوده و تمدنی که در آن زمان وجود داشته تمدنی درخشان بوده است، زیرا تکامل زندگی بشر در هماهنگی با طبیعت صورت گرفته است.
پدیده زمانی با بیان اینکه دوران کودکی ما با این عروسک ها رنگارنگ و شاد بوده است، تصریح کرد: شاید این عروسک ها در مقابل عروسک های پلاستیکی و فانتزی حرف چندانی نداشته باشند اما روحی که در این عروسک ها وجود داشت هرگز به سبک دیده نمی شود. و عروسک های زیبای امروزی. زیرا در بدنه این عروسک ها بخشی از فرهنگ و هویت ما وجود داشت. لباس هایشان همان لباس هایی بود که در منطقه ما رواج داشت. به طور کلی تصویر آنها با توجه به زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ منطقه ما طراحی شده است. بنابراین ما به راحتی با آن آشنا می شویم.
وی با اشاره به اینکه احتمالاً 5 ساله بودم که این عروسک را شناختم، توضیح داد: یک روز به خانه خاله پدری ام رفتم و هیچ اسباب بازی با خود نبردم. خاله پدری من برای اینکه حوصله اش سر نرود یک عروسک سنتی به نام بیگک با سر بطری نوشابه، دسته جارو برگ خرما و مقداری پارچه درست کرد. این بیگک بعد از آن روز تبدیل به عروسک و اسباب بازی مورد علاقه من شد. خیلی بهش نزدیک بودم مادرم هم در این صمیمیت نقش داشت، چون گاهی آن را در دست می گرفت و به من می گفت.
وی با تاکید بر اینکه این بیگک یک لباس محلی شبیه به لباس زنان لر بوده که زنان منطقه شمال استان نیز از آن استفاده می کردند، گفت: لباس او او را خاص می کرد. حالا که فکر می کنم می بینم که این عروسک هویت فرهنگی مرا به زبان غیر مستقیم به من منتقل می کرد. این عروسک حتی زمانی که من یا مادرم برای او صحبت می کردیم تهرانی صحبت نمی کرد، با لهجه جنوبی صحبت می کرد، اما می بینید عروسک های امروزی آنقدر مدرن طراحی شده اند که حتی وقتی می خواهید برای آنها صحبت کنید، می توانید با You speak این کار را انجام دهید. زبان تهرانی. آن را یا نه!
وی احیاء و ثبت نام ملی عروسک های سنتی را برای حفاظت از این میراث فرهنگی ناملموس ضروری دانست و خاطرنشان کرد: امروز دنیای دختران ما خالی از این عروسک های نوستالژی است که نشان دهنده این است که ما دنیای مدرن را بسیار تحسین می کنیم. خیلی، چه بخواهیم و چه نخواهیم، ما نمی خواهیم از میراث فرهنگی نیاکان خود غافل شویم. البته احیای این عروسک ها و آموزش آنها در مراکز فرهنگی هنری کانون پرورش فکری و کودکان که مسئولیت کودکان و نوجوانان را بر عهده دارد، ضمن آشنایی کودکان با دنیای عروسک های سنتی و بومی، زیبایی عروسک ها را به آنها می آموزد. می توان با استفاده از مواد بازیافتی ساخت و به محیط زیست احترام گذاشت و در صلح با آن زندگی کرد.
زمانی همچنین برگزاری جشنواره های سنتی عروسکی در کنار جشنواره های سیار در سراسر کشور را راه دیگری برای احیا و بازگرداندن این میراث گرانبهای فرهنگی به چرخه زندگی کودکان امروزی شیفته دنیای بازی های دیجیتال و تخیلی ارزیابی کرد و تاکید کرد: برپایی از این جشنواره‌ها می‌توان نسل امروزی را جدید دانست. جشنواره های عروسکی هم به صورت مستقل و هم به عنوان بخشی از جشنواره های دیگر در حوزه گردشگری برگزار می شود.
به گفته وی، با کمک این رویدادها در حین ارائه عروسک های مناطق مختلف می توان به تاریخچه این صنایع دستی دست یافت. بی شک بسیاری از عروسک های سنتی به دلیل نقش و کارکردی که در رشد و تقویت فرهنگ عامه دارند می توانند جایگاه خود را در دنیای کودکان امروزی پیدا کنند. بنابراین، متولیان امر باید در احیای آنها با توجه به سلیقه کودکان امروزی تلاش بیشتری کنند. زیرا فراموشی این میراث کهن مانند بستن بخشی از فرهنگ فولکلور ایران است.
